Zomer schijnt zijn laatste stralen. Wie er nog niet genoeg van heeft en dat tikkeltje extra wil, hoeft maar naar Nieuw-Zeeland te gaan, waar momenteel voor de rugby wereldbeker gestreden wordt (voor sommigen onder jullie is dit waarschijnlijk ook al nieuws aangezien Rugby niet echt leeft in België). Los van de ontegenspreekbare sfeer die er op dergelijke sport evenementen heerst wil ik het graag hebben over iets dat het gastland zo bijzonder maakt. Laat me toe jullie in gedachten even mee te nemen: voor ons staan 15 gehurkte, stoere mannen met gekruiste armen op de borst. Bij een sein van de leider beginnen de ruige kerels op hun benen te slaan en maken ze een aantal fascinerende bewegingen met hun lichaam. Hun gezicht staat tijdens deze ‘dans’ vol emotie en is gekronkeld en verwrongen in de meest kwade blikken. De toeschouwers van dit spektakel worden wild en de tegenpartij, waarvoor het wordt uitgevoerd, is tot stilzwijgen gedwongen en met verbazing geslagen. De oppositie staat hulpeloos. Ze weten niet hoe ze hierop moeten reageren.
Het zojuist beschreven scenario doet zich voor tijdens elke rugbymatch waarin de All Blacks, de nationale Nieuw-Zeelandse rugbyploeg, meespelen. Deze dans staat bekend als de Haka, die een essentieel deel geworden is van elke sportgelegenheid van de All Blacks, sinds ‘the originals’ hem in 1905 voor het eerst opvoerden. Hij dient als een expressie van culturele identiteit, entertainment spektakel en als intimidatie van de oppositie. Haka is een erfenis van de Maori, de inheemse bevolking van Nieuw-Zeeland die 15 procent van de populatie representeert.
Haka wordt vaak in verband gebracht met een oorlogsdans, maar dit is een misconceptie. Haka wordt over het algemeen vertaald als ‘actielied’ maar soms ook als ‘houdingsdans’. Haka is de algemene term voor alle types van ceremoniële performance en dans van de Maori die beweging vereisen. Een meer gepassioneerde definitie is die van Alan Armstrong: ‘De haka is een compositie gespeeld door vele instrumenten. Handen, voeten, lichaam, stem, tong en ogen spelen samen om ontelbaar veel gevoelens uit te drukken, onder andere exultatie en welkom. Het is gedisciplineerd en toch emotioneel.’
De haka bestaat uit zowel spirituele als fysieke aspecten. De spirituele aspecten worden gelinkt aan verschillende culturele concepten van de Maori, inclusief de concepten van ihi (autoriteit, psychische kracht), wehi (respect, bewonderingswaardigheid) en wana (opjaging, angst, enthousiasme). Het tonen van ihi wordt als een teken van prestatie en excellentie gezien in een performance. Ihi is dus een psychische kracht die een emotionele reactie oproept bij het publiek. Wehi is een reactie op de kracht van de performance, en wana is de aura die ontstaat tijdens een performance en die zowel de performers als het publiek overweldigt. Iets vergelijkbaars doet zich vandaag in onze Westerse cultuur voor tijdens bijvoorbeeld popconcerten.
De All Blacks doen niet zomaar ‘de haka’, maar een specifieke haka, namelijk de Ka Mate die elementen vertoont van de peruperu haka en van de veelzijdige haka’s, zoals de ngeri. De Ka Mate is ontstaan in 1820 toen, volgens de legende, een beroemde hoofdman van de Ngati Toa stam, Te Rauparaha, achtervolgd werd door zijn vijanden, en toevlucht zocht in het dorpje van het stamhoofd Te Wharerangi. Te Rauparaha kreeg daar schuilplaats in een put, en vervolgens ging de vrouw van Te Wharerangi zitten op de ingang van deze put, niet enkel om het stamhoofd te verbergen, maar ook om de gezangen die werden gemaakt door zijn achtervolgers te neutraliseren. Hier moet opgemerkt worden dat in de Maori cultuur, de genitaliën van een vrouw niet enkel gezangen konden neutraliseren, maar dat ze ook veel kracht kenden. Te Rauparaha, die de fluctuatie van zijn lot hoort, mompelt bijgevolg de volgende woorden ‘aha ha. Ka Mate, ka mate. Ka ora, ka ora. Ka mate, ka mate’ of ‘ik sterf, ik sterf, ik leef ik leef, ik sterf ik sterf’. Als hij daarna zijn achtervolgers hoort weggaan zegt hij ‘ka ora, ka ora. Tenei te tangata puhurupuhuru nana nei i tiki mai whakawhiti te ra’ of ‘ik leef, ik leef. Want dit is de behaarde man, die de zon is gaan halen en ervoor heeft gezorgd dat ze weer scheen’. Als hij dan de eerste twee stappen buiten de put zet, zegt hij ‘hupane, kaupane’ of ‘spring op het terras’ en als hij dan veilig staat roept hij ‘whiti te ra’ of ‘de zon schijnt’. Er zijn echter vele andere mythen gelinkt aan de Ka Mate, maar deze worden gezien als een pakeha (blanke mens) poging om de Maori cultuur aan te passen aan hun eigen interesses en geloofsovertuigingen. Het feit dat er gerefereerd wordt aan vrouwelijke genitaliën (de harige man) en dat er bescherming is van mannen door vrouwen is een veel voorkomend thema bij de Maori, dat meestal genegeerd wordt door vele pakeha. Een bron van conflict echter, is het feit dat het echte verhaal achter de Ka Mate haka slechts door weinig mensen, inclusief de Nieuw-Zeelanders, gekend is, en als ze het al kennen wordt het door de meerderheid niet geaccepteerd. Het wordt niet geweigerd omdat het niet legitiem is, maar omdat het de blanke mannelijke macht bedreigt.
Het is duidelijk dat de Ka Mate een soort van rituele dans is. Onafhankelijk van de functie van een haka, staan de woorden en de boodschap die ze bevatten centraal. Toch blijft het lichaam uitermate belangrijk, want dit is het instrument van verzending. Eén van de belangrijkste karakteristieken blijft dat elk deel van het lichaam gebruikt wordt om de woorden te benadrukken. De kunst van de haka performance is pas effectief als het hele lichaam een boodschap overdraagt. In de Haka Ka Mate worden vele bewegingen gebruikt waarvan de meest belangrijke nu besproken worden.
Vooreerst is het gebruik van de handen heel significant bij elke performance van de Maori. De primaire actie is de wiri, het schudden of doen beven van de handen. De tweede belangrijke beweging is het gebruik van voeten en benen, waarvan de meest bekende beweging het stampen of takahi is, omdat zo het ritme gehouden wordt. Ook belangrijk is de beweging waarbij de voeten simultaan worden opgetrokken tot achter het achterste, wat bekend staat als de pepeke en de whakapepeke, een fundamentele beweging voor de peruperu. Centraal staat eveneens de aroarowhaki, het schudden van de heupen en dijen. De beweging mireirei, als de torso in openlijk verzet naar voren wordt geschoven, komt eveneens veel voor in de meeste Haka Ka Mate. Cruciaal is echter het gezicht en de verschillende expressies die erop verschijnen. Bijvoorbeeld als het hele gezicht verwrongen is in een grijns wordt dit whakapi genoemd. De ogen worden gebruikt om belangrijke woorden te benadrukken, want ogen kunnen zeggen wat het lichaam niet kan meegeven. Voor de Maori zijn de ogen de poort tot de ziel. Een centrale rol is ook weggelegd voor de tong. Die moet op verschillende momenten zichtbaar zijn tijdens de haka Ka Mate. Ze wordt vooruit geduwd als symbool van de penis van de performer, en van zijn mannelijkheid of viriliteit. De term hiervoor is whatero of whetero en als dit meermaals gebeurt wheterotero of whaterotero. Dit benadrukt eveneens de rol van de man in de maori samenleving als woordvoerder voor de iwi (stam) of hapu (sub-stam). De tong wordt dus niet getoond door vrouwen als deze een haka uitvoeren. De tong is eveneens noodzakelijk voor spraak en zang, en wijst dus voor een groot deel ook op de sterk orale traditie van de Maori.[1]
Tegenwoordig wordt de haka ervaren als een expressie van de Nieuw-Zeelandse cultuur en identiteit. De hedendaagse haka neemt echter een unieke plaats in omdat het, in tegenstelling tot de meeste inheemse dansen, een brede waaier van performatieve contexten kent, vooral sinds de Maori Renaissance in de jaren 60. Deze renaissance had een grote invloed op de manier waarop over samenleving en cultuur gediscussieerd werd in Nieuw-Zeeland. Marketing en promotie van de haka dragen dus bij tot het officieel staatsbeleid waarbij gestreefd wordt naar ‘biculturalisme’. Zo bestaat er bijvoorbeeld het Aotearoa (Nieuw-Zeeland in het Maori) Traditional Maori Performing Arts Festival, een nationale kapa haka (dansploeg) wedstrijd die elke twee jaar plaatsvindt. Deze wedstrijd werd mede opgericht om de cultuur te promoveren en heeft de standaard van haka’s de hoogte in gejaagd. Verder kunnen haka’s bijgewoond worden in toeristische plaatsen in Nieuw-Zeeland, en vroeger bestond er in Nieuw-Zeeland zelfs iets als een school haka. Verder kan men op het internet ontelbare bronnen raadplegen en filmpjes bekijken waarin haka’s worden opgevoerd. Het meest in het oog springende domein, voor een Westerling, is ongetwijfeld rugby. Om hun Haka Ka Mate te perfectioneren hebben de All Blacks intens samengewerkt met Maori culturele leiders om de kracht en de wana van de haka te kunnen overbrengen.
Toch zijn hier enkele minpunten aan verbonden. Zo is de haka vandaag een ‘pick en mix’ geworden van wat televisiekijkers en toeristen willen. Dit draagt ongetwijfeld bij tot een stereotiep beeld. Met nieuwe globale technologieën worden deze beelden dan weer globaal verspreid. Als bijgevolg aan toeristen in Nieuw-Zeeland gevraagd wordt de maori-cultuur te beschrijven, gebruiken ze meestal stereotiepe termen zoals ‘gezichtstatoegaes’, ‘haka’, ‘concert en dans’, ‘tribale krijgers’, ‘groot/sterk’, ‘tongen die uitsteken’ en ‘vriendelijk volk’. Internetbronnen zijn dikwijls misleidend aangezien het meestal over informele discussies gaat. Bovendien zijn er veel websites die over de haka spreken maar die bijvoorbeeld japans van oorsprong zijn, wat ver verwijderd is van de Maori cultuur. En vooral wat betreft rugby blijft het niet meer bij een onschuldige expressie van cultuur, maar wordt het ook een intimiderende projectie van de All Blacks brand. Hierbij denken we bv. aan de Adidas campagne. Bijgevolg wordt soms gezegd dat de Maori cultuur geëxploiteerd wordt. Zelfs de Spice Girls voerden de Haka Ka Mate eens op tijdens een show in Bali, waardoor ze enkele Maori stamhoofden beledigden, onder andere omdat deze haka weggelegd is voor mannen. Exploitatie gebeurt niet enkel doordat mensen het verkeerd opvoeren, maar ook door op nostalgische wijze een bepaalde versie van het verleden van Nieuw-Zeeland te vervalsen. Er zijn zelfs enkele rechtszaken geweest waarbij bijvoorbeeld de vraag van het eigenaarschap van de haka naar voren kwam. Echter, stereotiepen zijn subjectief en zijn enkel stereotiepen geworden, omdat de Maori cultuur voor een deel ook gedecontextualiseerd geworden is.
Bovenal is de Haka Ka Mate een fascinerend voorbeeld van performing art, waarin echt het hele lichaam gebruikt wordt om een boodschap over te brengen, en waar er veel symboliek in verweven zit. Vergeet dus de Maori niet als er nog eens een opvoering is van de All Blacks’ Haka Ka Mate. Tegenwoordig voeren ook de eilandnaties Samoa, Fiji en Tonga hun eigen versie op. Toch blijft het iets eigen aan de lokale cultuur, want Samoa pakt uit met de Manu, de mannen uit Fiji zijn fier op hun Cibi en de versie van Tonga staat bekend als de Kailao. [2]
De All Blacks in de openingwedstrijd van de Wereldbeker Rugby 2011
Je kan de All Blacks in actie zien tijdens de wereldbeker rugby, morgen al wanneer ze tegen Frankrijk hun wedstrijd spelen. Ik was nooit een grote rugbyfan maar door onder andere de haka, de sfeer en de liefde die de mannen ervoor uitstralen ben ik uitgegroeid tot een echte supporter. Het is zo complexloos lijkt het mij, en ik ben dan ook verrassend fier op mijn rugbytruitje van de Springboks.[3] Wanneer je een match bekijkt of als je er bij bent in Nieuw-Zeeland zal de wana ongetwijfeld een overweldigend indruk maken. Tenslotte, en terecht ook: ‘Nieuw-Zeelanders (Maori én pakeha) houden van hun haka!’ en hij mag er zeker zijn. Ik kijk al uit naar de match en in zekere zin heeft Nieuw-Zeeland al gewonnen!
Pacific
Bibliografie
MURRAY, D., (2000). “Haka Fracas? The Dialectics of Identity Discussions of a Contemporary Maori Dance” in The Australian Journal of Anthropology, 11, (2000), 3, pp. 347-357.
McINTOSH, A. J., “Tourists’ appreciation of Maori Culture in New Zealand” in Tourism Management, 25, (2002), pp. 1-15.
..., “Haka has opponents on the back foot from the start THE RITUAL” in The Sunday Herald, July 10 2005, ...
KERAMINAS, E. L., “From Kapa Haka to Hip Hop: The Performing Arts and Music of the Maori of New Zealand”, ... (16,04,2009, HUM: Final paper, http://74.125.77.132/search?q=cache:21VD9jaesf8J:www.angelfire.com/il2/evanlinnea/soapbox/musicfinal.doc+From+Kapa+Haka+to+Hip+Hop:+The+Performing+Arts+and+Music+of+the+Maori+of+New+Zealand+-+Evan+L.+Keraminas&cd=1&hl=nl&ct=clnk&gl=be)
JACKSON, S., & HOKOWHITU, B., “Sport, Tribes, and Technology: The New Zealand all Blacks Haka and the Politics of Identity” in Journal of Sport and Social Issues, 26, (2002), 2, pp. 125-139.
MATTHEWS, N., “The Physicality of Maori Message Transmission” in Junctures, 3, (2004), ..., pp. 9-18.
KARETU, T,. Haka! The Dance of a Noble People. Auckland: Reed, 1993.
SULLIVAN, R., “Ka Mate Ka Ora” in A New Zealand journal of poetry and poetics, 1, (2005), ...,pp. 1-10.
interessant om eens de achtergrond van de wereldberoemde haka te weten :-)
BeantwoordenVerwijderenzeker met de 'glory days' van de All Blacks ;) Blij dat je het interessant vond! Was ook leuk voor mij om te schrijven!
BeantwoordenVerwijderen